ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္ ပုိဒ္ (၁)

ကဿဳိန္ဍဳင္ဗဿာပ႙ုဝြံ ပႜဲသကၠရာဇ္ (၁၉၆၂) သှာံဂွ္ ဒပ္ပှာန္တံ ဂစာန္ထၞးဟုိတ္ ပေရင္သီလဝ္ အဝႝုဂွ္တဲု ဟုိတ္ႏူပေရင္တက္ ေပၜာပ္ကႜဟ္ အလႝုအသ႘ပှာန္တံ အဆက္ဆက္တဲု ဟီုဂး တုိန္ ေသှာတ္ ေဖဝ္ ဒေရဝ္မၢး ညးဂမၜဳိင္တံ ေဖက္လကုိတ္ကၜဳင္ရ။

ဟုီဂးတုိန္ ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္မၢး ညံင္ရဵ ကဿိန္ဍဳင္ထကး ေရာင္ ကတုႝဒွ္ကၜဳင္ ဓဝ္သံသ ယ/ ေထင္ခ ယ်ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ေဆင္စပ္ကႝု ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္တဲု ဂကူဗဿာ (ေကာန္ကဿိန္ ဍဳင္ပ႙ု)တံ ပေရင္ ကတ္ လၛတ္ေအာန္မံင္ေရာင္ဂွ္ ညာတ္ေကတ္ရ။ ဟီုဂးတုိန္ ေသှာတ္ ေဖဝ္ဒေရဝ္မၢး ကိစၥေဆင္စပ္ကႝု ေကာန္ဍဳင္အရင္တဲု ညံင္ရဵ ဟြံေဆင္စပ္ ကႝုဇကု ပဲါဓ ေလတ္ မံင္ကၜဳင္ရ။

ပေရင္ၐုိဟ္လလံဟဿဲမြဲသာ္ ကေလင္ဒက္ပၱန္ကဿိန္ဍဳင္ ဟြံမာန္ရ။ ပေရင္တုပ္သဿဟ္ ေသှာဝ္ ဥပေဒ သဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ႏြံခုိင္ခုိင္ ဗုိန္ဗုိန္မွ ေကာန္ဂကူေကာန္ဍဳင္အရင္ မှံဳ အပႜဲကဿိန္ ဍဳင္ဗဿာ သီုဖအုိတ္တံ ဂြံတီေကတ္ တိဍာ္ဇကု၊ အေခါင္ေကၜာန္ ေကုာံ အေခါင္ဒုင္စသုိင္ တံ ဗြဲမကၜးဖႜး ခ်ဳိတ္တ္ပၜဳိတ္တ္ရ။

ပႜဲကႝုဂၜာဲသြဟ္ သြက္ေကာန္ဂကူ ေကာန္ဍဳင္အရင္တံ ဂြံႏြံကႝု ပေရင္တုပ္သဿဟ္ဂွ္ေသှာတ္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ဝြံ ဒွ္သြဟ္မြဲမာန္ရ။ ဆဂး ဒးစြံ သတိကႝု ဖႝုခုိဟ္၊ ဖႝုပေရံ ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္ ဂွ္ေလဝ္ ႏြံပဿိက္ ကီုရ။ တင္ရန္တဿံ လိက္ပေရင္ဏံဝြံ ရံင္ေကတ္ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္ ၿဇိဳဟ္ဟ္နက္နက္တဲု သြက္ဂြံ ကူခ်ပ္ဗၥာရဏာ ပေရင္ေကာ္ဆဵဒးဆႝုဂဗ ပႜဲေသှာတ္ေဖဝ္ဒ ေရဝ္ရ။

ဂြံဓ႐ီုသ႘ကၜ႘ နကႝုတင္နင္ ေစွ္ေစွ္မာန္ဂွ္ေလဝ္ ဒးပေလဝ္ပေဠတ္လဝ္ေထက္ရ။ ဟုိတ္ႏူ ဒွ္ေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္တဲု ဗီုပေရင္ေသှာဝ္ဥပေဒတံ ပါလုပ္ကၜဳင္ဂွ္ မူပေရင္ ဍဳင္ကြာန္ ကုပေရင္ ကူခ်ပ္ကသပ္ဂှန္တံ ပါကၜဳင္ကီုတဲု ေကတ္အခိင္တဲု လၛတ္ေထက္ ေရာင္ ဂွ္ ညာတ္ေကတ္ရ။

ဥပမာ - ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္

နကႝုလညာတ္ ညးခ်ဴလိက္ (အၥာေကှဟ္) ဏံမၢး ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ ဗြဲမဂၜဳိင္ဂွ္ ညးခ်ဴဓဇက္ ပေရင္တုပ္သဿဟ္ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ ပၱန္ဍဳင္ဂမၜဳိင္ကီု၊ ညးပေလဝ္ပေဠတ္ သာတဲု ဂြံခုိဟ္မုိဟ္ ခ်ဳိတ္ပၜဳိတ္ ကၜဳင္ တံဂွ္ ဒွ္သဿာပေရင္ဍဳင္ကြာန္ဍဳိဟ္ေကက္ ညးစှးကဿိန္ဍဳင္ဂမၜဳိင္ ရ။ သဿာပေရင္ဍဳင္ကြာန္ေဇတ္ဍာံမၢး ပၱဝ္ အာကႝု ဂုန္ဖႝုခုိဟ္ သြက္ကဿိန္ဍဳင္ ေရာင္ဂွ္ ဒုင္ဂုိင္ ေကတ္လဝ္ရ။

ဥပမာ - စပ္ကႝု ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္မၢး ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ဂွ္ဝံြ နဒဒွ္ အစာံမြဲေရာင္ ညးဂမၜဳိင္တံ စဿတ္သမၱီလဝ္ရ။ ညးပါလုပ္ ပႜဲ ပေရင္ဖန္ဗဒွ္ ေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ အဓိကမြဲတၜဂွ္ သကုိပ္ဗုိလ္ေဇှာ္ေၾတံ 'အလက္ျဇာန္ ဒါ ေဟမ္ေမဲတာန္' (Alexander Hamilton) နဒဒွ္ ညးေရင္တၜဳင္လၸာ္ပှာန္ ညးလ်ဳိင္သဿဝ္တဲ 'ဂအုပ္ ဗုိလ္ ဂ်တ္ဝါေယွန္တာန္' ပႜဲေပဲါဗၱဳိက္ ဗၜးၐးအေမရိကာန္ဂွ္ရ။

မုဟုိတ္ဂြံႏြံပဿိက္ကႝု ေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္ဂွ္ သဿာပေရင္ဍဳင္ ကြာန္အေမရိကာန္ဂမၜဳိင္တံ ညံင္ဂြံကၜဳိဟ္၊ ညံင္ဂြံဒုင္ကၜဳင္တဲဂွ္ ခ်ဴကၜဳင္ လိက္စံင္ ေဖဝ္ဒေရဝ္(၅၈)ကှပ္ ကေရာံ 'ေဂ်ာန္ေဂ်' (John Jay) ေကုာံ 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ေျဇန္' (James madison) တဲု တြဳႝရးတံ ညံင္ဂြံဒုင္တဲဂွ္ ဆဝ္မၛဳဟ္မာန္ကၜဳင္တဲု သၸဒတန္ ကႝု ေသှာဝ္ဥပေဒ သဇုိင္ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္မာန္ကၜဳင္ မဒွ္ရ။

အပႜဲကႝုလိက္စံင္(၅၈)ကှပ္ဂွ္မၢး ဗြဲ မဂၜဳိင္ဂွ္ 'အလက္ျဇာန္ဒါ ေဟမ္ေမဲတာန္' ခ်ဴလဝ္ မဒွ္ရ။ ေဆင္စပ္ ကႝု ပေရင္ဍဳင္သၟာင္မၢး စႝုကႝုလဿဳဟ္ နိႆဲမံင္ လိက္စံင္မဂှန္ (၃) 'ေဂ်ာန္ ေဂ်'တဲု ေဆင္ကႝု ဒ႘မဝ္က ေရၿဇ႘မၢး လိက္စံင္ မဂှန္ (၅၁) 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ေျဇန္'ဂွ္ ငၛဳဟ္မး ႏြံဗြဲ မေလာန္ရ။ သြက္ဂြံမင္မြဲ အေခါင္ အရာမှိဟ္ဂမၜဳိင္ကႝု သြက္ဂြံ ပုိင္ျခာအဝႝု အလႝုအသ႘ ဗဟႝု (ဝါ) အလႝုအသ႘ေဖဝ္ဒေရဝ္ဂွ္ စဿတ္သမၱီ ပေလဝ္ပေဠတ္ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇိုင္ ဒက္ ပၱန္ဍဳင္အေမရိကာန္ တင္ ပေလဝ္ပေဠတ္ ပထမ (၁၀) ဂွ္ပံင္တဲု ေကာ္ခဵစ (Bill of Rights) ရ။

ညးခ်ဴဓဇက္ပၱဳိန္ထၞး တင္ပေလဝ္ပေဠတ္ ပႜဲေကာန္ဂရိတ္ ပထမဂွ္ 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ေျဇန္' မဒွ္ ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ညးလၛႝဳတံဝြံ ညးဂွ္ ဒွ္အပါ (ကႜဳိပ္သၠဳိပ္) ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ ေရာင္ စဿတ္သမၱီလဝ္ရ။ သၟာင္ႏူဏံပၜန္ဂွ္ 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ေျဇန္'ဝြံ ဒွ္သမ တ မရႏုက္ကႝု (၄) ကဿိန္ဍဳင္အေမ ရိကာန္ရ။ 'ေဂ်ာန္ေဂ်'ဝြံ ဒွ္ညးလုပ္ေပဲါဗၱဳိက္ သြက္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိ ကာန္ ဗၜးၐးမြဲတဲု ဒွ္သကုိပ္နာဲဗၥာ (တရားသူႀကီးခ်ဳပ္) ကဿိန္ဍဳင္အေမရိ ကာန္ ကၜာအုိတ္ကီုရ။ 'အလက္ျဇာန္ ဒါေဟမ္ေမဲတာန္'ဝြံ ဟုိတ္ႏူ ဇာတိဒွ္မှိဟ္ အေမရိ ကဟြံေသင္တဲု အေခါင္ဒွ္သမတ ဟြံမြဲရ။ ၐုိန္ဂွ္ကီုေလဝ္ ညးဝြံ ဒွ္ဝန္ ေဇှာ္ ပေရင္ဘ႑ာ ကုိပ္ကၜာအုိတ္သဿးဟြံေသင္တဲု ညးစဒက္ပၱန္လဝ္ ဗာန္ကဿိန္ဍဳင္ (ႏုိင္ငံေတာ္ ဘဏ္) မဒွ္ ရ။ ပႜဲဂေကာံ အလႝုအသ႘ သမတ 'ဂ်အ္ဝါေယွန္တာန္'ဂွ္ ဒွ္ပူဂႝုမှဳံအဝႝု ဂၜဳိင္အုိတ္ကီု၊ ဒဒွ္ အေစာန္သတၱိ မေသၠက္သၠာကီု မဒွ္ရ။ တဲုပၜန္ ဒွ္ကႜဳိပ္သကုိပ္ ေဗာ္ျဇဟတ္ေဇှာ္အုိတ္ေဗာ္ ေဖဝ္ ဒေရဝ္ေလတ္ (Federalist Party) ပႜဲကာလေခတ္ဂွ္ရ။ အခိင္ကာလဂွ္ဝြံ အဓိက ေဗာ္ ၿပဳိင္ပၠာန္ကႝု ေဗာ္ဏံဂွ္ ေဗာ္ရ႘ဗာပေလတ္ဒ႘မဝ္ကရိတ္ေတတ္ မဒွ္တဲု 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ ေျဇန္' ကႝု 'တဝ္မာတ္ဂ်က္ဖာေျဇန္'တံ ဍဳိက္ကႜဳိပ္ရ။

'တဝ္မာတ္ဂ်က္ဖာေျဇန္'ဝြံ အခိင္သၸေကာံဓ႐ီု ေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ဂွ္ ၐုိန္ရယိုက္ေဂၜင္ မံင္တာလ်ဳိင္ နဒဒွ္ကလုတ္ (သံအမတ္) ပႜဲဍဳင္ျပင္ေသတ္ကီုေလဝ္ သကအ္ရဲညး 'ဂ်ဳင္မက္ဒ႘ေျဇန္' ဝြံ ပ႐ူဒဒွ္ အရာအုိတ္သုီတံဂွ္ ခ်ဳလိက္ကႝုဏာပ႐ုိင္ရ။

ပႜဲေခတ္တၛဲဏံဝြံ ပေရင္အုပ္ဓုပ္ ေကုာံ ပေရင္ဘာသာ ကိစၥ ေဇှာ္ ဒးပၚေရာင္ လဟီု၊ ဒဒွ္ မတီညာတ္ တံဂွ္ ပႜဲတမ္ေသှာဝ္ ဥပေဒဂွ္ ဟြံမြဲရ။ နိႆဲကႝုတင္သ႘ကၜ႘ 'တဝ္မာတ္ဂ်က္ ဖာေျဇန္' ဂမၜဳိင္တဲု စဿတ္ သမၱီေကတ္ နဒဒွ္အစာံ မဒွ္ရ။ ပႜဲေခတ္ကာလ တၛဲဏံဝြံ ေဆင္စပ္ ကႝု ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ ဍဳင္တဲု ဇဿာပ္ကတႝုဒွ္ ပေရင္ကယ်ာန္ ဓဝါတ္ညးသၠအ္မၢး ဒးေစှာန္ထၞးကႝု လိက္စံင္ေဖဝ္ဒေရဝ္ေလတ္ (ဖက္ ဒရယ္လစ္စာတမ္း) ဂွ္ရ။

ဥပမာ - ကာလကယ်ာန္ဓဝါတ္ ပေရင္သမတ'ဗုတ္' ေကာပ္ကာဲေပဲါပှာန္ အ႘ရာတ္ဂွ္ ရပ္စပ္အဝႝု အာဏာ ပါလုပ္ကၜဳင္ ကေရာံအဆံင္ သမတဂွ္တဲု ကယ်ာန္ဓဝါတ္ ဒစႝုဒစး ကၜဳင္ရ။ ရပ္စပ္ လိက္စံင္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ေလတ္တဲု ပဲါတးဟီုဂးကၜဳင္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ေဆင္စပ္ ကႝု ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ဒက္ပၱန္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ဂွ္မၢး လိက္စံင္ ေဖဝ္ဒေေရဝ္ ေလတ္ဂွ္ ဒွ္ဒဿံင္သြက္နိႆဲ၊ သြက္သၸပဓာန္ရ။

ပႜဲကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ဝြံ ဂေကာံမှိဟ္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ေလတ္ ( Federalist Society for Law and Public Policy Studies) ဂွ္ ကြးဘာေသှာဝ္ဥပေဒ ႏူတကၠသုိလ္ ယွ႘ကာဂုိဝ္၊ ဟာဗာတ္ ေကုာံ ေရတအ္ စဒက္ပၱန္လဝ္တဲု အခိင္တၛဲဏံမၢး ေကာန္ဂေကာံ သကုိပ္ နာဲဗၥာ ပါလုပ္ကီု၊ နာဲဗၥာ ယဿဳဒွ္ဒယွ္တွ္ ေကုာံ တၜပညာ ေသှာဝ္ပဥေဒ ဂမၜဳိင္ ပါလုပ္ကီုတဲု ဒွ္ဒဿံင္ဂေကာံေဇှာ္မြဲ မဒွ္ရ။

လညာတ္၊ မူ (Principles)၊ ၾကက္႐ွ္ (Essence) ကႜဳိပ္သကုိပ္ဗၜးၐးတံဂွ္ ၐုိန္ရေလာန္အာ (၂၀၀) သှာံျပင္ကီုေလဝ္ ငၛဳဟ္မးႏြံမံင္ေရာင္ဂွ္ ဒွ္သာဓကရ။ ညးဍဳိက္ကႜဳိပ္ဂမၜဳိင္ ခ်ဴဓဇက္ လဝ္ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ အေမရိကာန္ဂွ္ ကႜဳိပ္သကုိပ္ဗၜးၐး ကဿိန္ဍဳင္သဿး ဟြံေသင္တဲု သီုဒွ္ဒဿံင္ တၜပညာ ေသှာဝ္ဥပေဒဂမၜဳိင္ မဒွ္ရ။

မိက္ဂြံကႝုညးဗွ္လိက္ (သဿတ္) ဂမၜဳိင္ စြံသတိဂွ္ ပႜဲေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ဒက္ပၱန္ဍဳင္ အေမရိ ကာန္ဂွ္ မိက္ဂြံကႝုပၚျခာညာတ္ေကတ္ ဗီုျပင္ (Form & Format) ေကုာံ ၾကက္႐ွ္သာ (Essence) တံရ။ ပႜဲကႝု ေသှာဝ္ဥပေဒ သဇုိင္ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ဝြံ အဝႝု အာဏာတံဂွ္ ဟြံဂအုံပုံစြံလဝ္ မြဲဒှာဲတဲု ပေရင္အုပ္ဓုပ္၊ ပေရင္ခှံ ေသှာဝ္ဥပေဒ၊ ပေရင္စ႘ ေရင္ဂဗုတ္တံဂွ္ ပၚျခာ(ပၚျပး)လဝ္တဲု မြဲကႝုမြဲထိင္ဒဝ္ လဝ္ ညးသၠအ္တံဂွ္ ပေရင္ပၚပရအ္ အဝႝု (Separation of Power) ေရာင္ ကႝုလဝ္ယဿဳရ။

ယဿဳေလဝ္ေဇှာ္၊ ငၛဳဟ္မးေလဝ္ႏြံ မူ (Pinciples) တှဟ္သၟာင္ မြဲပၜန္ဂွ္ အေခါင္ဟီုဂး ဗြဲမဗၜး ၐး (Freed om of Speech) မဒွ္ရ။ မူတံဏံဂွ္ဝြံ ဒွ္ၾကက္႐ွ္သာ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ ပၱန္ဍဳင္ အေမရိကာန္ ရ။ ဟုိတ္ႏူ ငၛဳဟ္မးႏြံ ဗြဲမေလာန္တဲု မိက္ဂြံကႝုလၛတ္၊ စြံသတိ ၿဇိဳဟ္ဟ္နက္နက္ရ။

မူ ေကုာံ ၾကက္႐ွ္သာ ဗီုအေမရိကာန္တံ ညံင္ဂြံကလိဂြံ မာန္ဂွ္ မိက္ဂြံကႝုဂစာန္လြ႘ရ။ ဒွ္ မာန္မၢး မိက္ဂြံ ကႝုဗွ္ လိက္စံင္ေဖဝ္ဒ ေရဝ္ေလတ္ ဂွ္ရ။ ဗွ္ေကတ္ လၱဴလပွ္က်ာ ေအန္ တာနိတ္ မာန္ရ။

ဥပမာ - ကဿိန္ဍဳင္ၾကဳက္

ကဿိန္ဍဳင္ႂကက္ဝြံ ဟုိတ္ႏူဒွ္မံင္ ေသှာတ္ေဗာ္မြဲ ဒုင္ယဿဳ ေကာန္မ်ဴေဏတ္တဲု မုဂြံေကတ္ ဥပမာနဲကဲ ႏြံေရာဂွ္ ဗြဲကုိပ္ကၜာ သြက္ဂြံပၱိတ္သဿာန္ ႏြံမာန္ရ။ ဆဂး လၛတ္ရံင္ ဗြဲမၿဇိဳဟ္ နက္မၢး ပႜဲေသှာဝ္ဥပေဒ ဒက္ပၱန္ေဗာ္ ကဿိန္ဍဳင္ႂကက္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ပေလဝ္ ပေဠတ္ လဝ္ဂွ္ သြက္ဂြံေကတ္နဲကဲ (အတုယူစရာ) ႏံြဒဿံင္ရ။ ပေရင္ ဍဳင္ကြာန္ ကဿိန္ဍဳင္ႂကက္ဂွ္ ေဗာ္ေဟင္ ဒွ္ပဓာဏ ဟြံေသင္ဟာ။

အတုိင္လညာတ္ ညးခ်ဴလိက္ဏံမၢး 'တိင္ယွံက္ဖိန္'ကႝု 'ခ်ာင္ေအန္လုိင္'တံဝြံ ညးမဒွ္ သဿာပေရင္ဍဳင္ ကြာန္ ဍဳိဟ္ေကက္၊ ညာဏ္ေကက္သကာ မံက္တိတ္ကၜဳင္ ပႜဲ(၂၀)ဗြဝ္ကၜံ သှာံဂွ္ေရာင္ စဿတ္သမၱီ ေကတ္မာန္ရ။

'တိင္ယွံက္ဖိန္'ဝြံ နဒဒွ္ ကႜဳိပ္သကုိပ္ပေရင္ဍဳင္ကြာန္ ျပံင္ လွာဲကႝုပေရင္ပုိန္ျဒပ္ ေသၢာံတဵ တက္ ကဿိန္ ဍဳင္ႂကုက္မြဲေရာင္ ညာတ္ ေကတ္ကီုရ။ ဆဂး ပေရင္ဍဳင္ကြာန္ ဟြံညိင္ဝတ္ မၢး ပေရင္ပုိန္ျဒပ္ ေသၢာံ တဵတက္ ဍာ္ဇမၜိင္ဂွ္ ေရင္တၜဳင္ဟြံမာန္ရ။

ဟုိတ္ဂွ္ရ ပေရင္ဍဳိက္ကႜဳိပ္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ဓမံက္ေရင္ တၜဳင္ကႝု ပေရင္ဍဳင္ကြာန္ညိင္ဝတ္ ဂွ္ဝြံ တုပ္ ကႝုပေရင္ပုိန္ျဒပ္ကီု သြက္ ႂကက္တံ ကိစၥေဇှာ္ဗြဲမေလာန္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ဆၐုိတ္ လၛတ္ေသှာတ္ ကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္သဿးဟြံက အရာဂြံေကတ္နဲကဲ သြက္ကဿိန္ဍဳင္ဗဿာဂွ္ေလဝ္ ဒးကူခ်ပ္ေထက္ကီုရ။

'မဝ္ၿဇ႘တုင္'ဝြံ ဒွ္ညးတၜအဝႝုေဇတ္တ္ ကၜဳိဟ္ခၜင္ပ႐ူအဝႝု အာဏာခုိဟ္ဟ္မြဲ မဒွ္ရ။ ဇဿာပ္ညး တၜအဝႝုတံ ဒးတတ္ထပၚ အဆံင္ (၂)ဆံင္ ရ။ ပြမဒက္ပၱန္အဝႝု အာဏာ ေကုာံ ပြမထိင္ ဒဝ္ အဝႝုအာ ဏာ မဒွ္ရ။ အခိင္ကာလ ဒက္ပၱန္အဝႝုအာဏာဂွ္ ဟုိတ္ႏူဒးသၟးဇၛးမံင္ သှ ပႜဲ/မၛး ေကုာံ ညးေထင္ခယ် သှတံဂွ္တဲု ဗြဲမဂၜဳိင္မၢး ပေရင္ဒက္ပၱန္ ကဿိန္ဍဳင္ဂွ္ သၸဂ႐ုဟြံ မာန္ရ။

အခိင္ကာလ ဒက္ပၱန္အဝႝုအာဏာတဲု ဒးကႝုဖ်ဳန္ကႝု ပေရင္ ထိင္ဒဝ္အဝႝုအာဏာပၜန္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ တၜအဝႝု အဝႝုအာဏာ တန္ၾကန္ မံင္ ဂမၜဳိင္တံဝြံ လၱဴႏူပေရင္အုပ္ဓုပ္ကဿိန္ဍဳင္ဂွ္ ဒးကႝုဒဿံင္ဖ်ဳန္ကႝု ပေရင္ ထိင္ဒဝ္ အဝႝုအာဏာဇကုရ။ ရံင္ေကတ္ကႝု'မဝ္'မၢး 'မဝ္'ဝြံ ေကတ္ လဝ္အဆံင္ ဥကၠဌရ။ ပေရင္အုပ္ဓုပ္ (အလႝုအသ႘) ဂွ္ ပအပ္ေလွာဲ လဝ္ကႝု 'ခ်ာင္ေအန္ လုိင္' ရ။ ဆဂး စႏူ(ပဝ္ေဠတ္ဗ်ဴရဝ္)အဝႝုအာဏာ ညးဂွ္ဂွ္ ခါန္ကှက္ဒှာဲလႝုေရာဂွ္ 'မဝ္'ရပ္ လဝ္တဲု ညးဂွ္ မုေကၜာန္ဒဿံင္ ေရာဂွ္ ဂဇံေက်ာဝ္မံင္လဿဳိန္ (အခိင္ေပင္ေပင္) ရ။

ၐုိန္သတိႏြံဂလုိင္ဏံကီုေလဝ္ အစ႘အဇန္တံ တတ္ထပၚလီု လာ္ က်ေဟာံျဗမ္အာတဲု 'မဝ္' ေလဝ္ ဒးဒုင္ပၱဳိန္ဒုဟ္ရ။ ေဗာ္ ေကုာံ ကဿိန္ဍဳင္ဂွ္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္'ကႝု 'လူယွဳိက္ခ်႘'တံ ကေလင္ဟံင္ျပာ္ လဝ္ရ။ ဒွ္ညးေကက္သၠာ သီုညးၐါတၜရ။ 'လူယွဳိက္ခ်႘'ဝြံ ေကက္သၠာ ပႜဲပေရင္အုပ္ဓုပ္သဿး ဟြံေသင္တဲု ပႜဲပေရင္ဝါဒ (ပေရင္ဍဳင္ကြာန္/ ပုိန္ျဒပ္) ေလဝ္ ေကက္ သၠာဗြဲမေလာန္ရ။ ဒွ္ကၜဳင္သမတတဲု နဒဒွ္ ညးလုိန္ဒှာဲဇုိင္ 'မဝ္' မြဲေရာင္ဂွ္ ဒးဒုင္ညးဂမၜဳိင္ စဿတ္မၱီလဝ္ရ။

ဆဂး 'လူ' ေကုာံ 'တိင္'တံ ညးၐါတၜဝြံ သြက္ဂြံတန္တဵအာ သၜဝ္တၜအဝႝုမာန္ဂွ္ သတိဗၜး အာ ပေရင္ေဒၢတ္ဗက္ ကိစၥေဇှာ္တံရ။ ယင္အရာဂွ္ဝြံ ဆလအ္မွ တတ္ထပၚဂတ တၜအဝႝု တံ ဟြံဂြံရ။ 'လူ' ေကုာံ 'တိင္'တံ ဟြံကႝုသမၱီကႝု 'မဝ္'မြဲသာ္တဲု ပၱိတ္ကၜဳင္အမိင္ရ။ တုပ္တဵ ညံင္ရဵ အဲခ်ဳိတ္အာ ညးၐါဏံ ေကၜာန္မံင္ေရာင္ဂွ္ ၐုိန္ရ 'မဝ္' ကႝုသတိကီုေလဝ္ ဟြံဂြံ သတိကီုရ။ ေဗာ္ဗ်ဴရဝ္ဂေရတ္ဂွ္ ဒွ္ဒဿံင္မှိဟ္ 'လူ'ေကုာံ'တိင္'တံရ။ လကၠရဵအုိတ္ဝြံ 'မဝ္'ဂွ္ ေကတ္ျဇဟတ္ကႝု ကြးဘာ/သဿတ္ဆႝုဂဗ ဍဳိန္ၐတ္တံတဲု ကႝုယဿဳနကႝု ပေရင္ပၜန္ဂတးေယန္ သှာင္တဲု ကေလင္သီေကတ္အဝႝုပၜန္ရ။ ေဇတ္ေဇတ္ဝြံ ညံင္ရဵ ကေလင္ လုိန္ဗပိန္မံင္ ဒပ္ဇကုပၜန္ မဒွ္ရ။ အႏၱရာဲေဇှာ္ ဗြဲမေလာန္ကီုရ။ ကဿိန္ဍဳင္ဂိယုတ္ေဒက္အာ ဗြဲမေလာန္ရ။ မှိဟ္ခ်ဳိတ္ကႝု ျပေကာတိကုိဋ္ရ။

ဆဂး 'မဝ္ၿဇ႘တုင္'ဝြံ မှိဟ္ၿပိဳင္ပၠာန္ 'လူယွံက္ခ်႘'ဂွ္ေဟင္ ဂစုိတ္ေထာံရ။ 'တိင္'ဂွ္ ဟြံဂစုိတ္ရ ။ သြက္ဂြံ ဍိဳက္ကႜိဳပ္ အလႝုအသ႘ဂွ္ ဂုိင္စြံလဝ္ 'တိင္'ရ။ နကႝုျဇဟတ္ထံက္ဂလာန္ 'ခ်ာင္ ေအန္လုိင္'တဲု ညးယာ ကႜဳိပ္မာန္ကၜဳင္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ဝြံ 'မဝ္' ခ်ဳိတ္အာတဲု နကႝု ျဇဟတ္ ထံက္ဂလာန္ ဒပ္ပှာန္တဲု ကေလင္ ဂြံကၜဳင္အဝႝုပၜန္ရ။

အခိင္ကာလလဿဳဟ္ဝြံ အႏၱရာဲပအပ္လဝ္ အဝႝုအာဏာကႝု တၜအဝႝုမြဲဓဝ္ဂွ္ ဂြံဒုင္စသုိင္နတဲ တဲု စှးဒး ပအပ္အဝႝုအာဏာ ပႜဲတဲတၜ အဝႝုမြဲဓဝ္ဂွ္ ပၜဳပ္ေထာံဗီုျပင္ ပံင္ေကာံအာကႜဳိပ္ (စုေပါင္းေခါင္းဆာင္မႈ) ရ။ သၟာင္ႏူဏံပၜန္ တင္ကိစၥေဇှာ္အုိတ္မြဲဂွ္ဝြံ ပြမျပံင္လွာဲ အဝႝု အာဏာ ႏူမြဲဂေကာံကႝု မြဲဂေကာံဂွ္ စုတ္ေထာံပႜဲေသှာဝ္ဒက္ပၱန္ေဗာ္တဲု ေဖ်ံ ေထာံဗီု နဒဒွ္ေသှာတ္ရ။ ဣဏံဝြံဂွ္ ေကာ္ခဵစ ဘာသာ ေအဂၤလိက္မၢး ေကၜာန္သၸေထာံ (Institut ionalized) ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ကႜဳိပ္သကုိပ္ (၃)ဆက္ (3rd generation)၊ ကႜဳိပ္သကုိပ္ (၄)ဆက္ (4th generation)) တံ မံက္ကၜဳင္ရ။ သှာံ (၂၀၁၂) ဏံမၢး ကႜဳိပ္သကုိပ္(၅) ဆက္ဂမၜဳိင္တံ ေကတ္ကၜဳင္ဒှာဲရ။

ေသှာတ္ဝြံ ပူဂႝုသၜဳင္အုိတ္ဂွ္ သမတ၊ ဥကၠဌေဗာ္၊ ဥကၠဌ ကဝ္မေယွန္ပှာန္ သီုကဆံင္ပိဏံ ဂွ္ ေကတ္တဲု ေတာဲဆက္ကႝု သကုိပ္ ဝန္ေဇှာ္(ဝန္ၾကီးခ်ဳပ္)တဲု ဒးေကတ္တာလ်ဳိင္ရ။ အ ခါျပံင္လွာဲ အဝႝု အာဏာ ေလဝ္ ပူဂႝုကဆံင္သၜဳင္(၂)ဂွ္သဿးဟြံေသင္ ကႜဳိပ္သကုိပ္ ေကတ္ လဝ္ဒှာဲ ကဆံင္သၜဳင္ဂမၜိဳင္ တံ နကႝုဂေကာံ ပဲါကႝုဒှာဲအုိတ္ရ။

ဂုန္ဖႝုအဓိက ပဲါကႝုဒှာဲ ပြမပံင္ေကာံအာကႜဳိပ္ နကႝုနဲေစွ္ေစွ္ သာ္ဝြံဂွ္ ပေရင္အံင္ဇှးေဗာ္ ေကုာံ ပေရင္ ပုိန္ျဒပ္ဂမၜဳိင္တံ နကႝုပေရင္ ပလာပ္ပထဲုဟြံမြဲ ပြမေရင္တၜဳင္အာမာန္ (conti nuity) ကီု မဒွ္ရ။ ေပဲါဗတုိက္ အဝႝုအာဏာ ညးမြဲဓဝ္ သြက္ဂြံဒွ္တၜအဝႝုဂွ္ဟြံမြဲ၊ သြက္ဂြံ ဒက္ပၱန္အဝႝုအာဏာဂွ္ ဟြံဒး ပေလင္အခိင္၊ ပဝ္လၿဇ႘ညးဂမၜဳိင္ တုပ္လဝ္စုိတ္တံဂွ္ေလဝ္ တန္တဵကႝုညးဍဳိက္ကႜဳိပ္တဲု ဟြံဒးၿပံင္ ဏာၿပံင္ နင္မြဲသာ္ အေခါင္တဵတက္ မြဲဒၿမိပ္ဓဝ္ ဂြံမာန္ရ။

ပေရင္ႏြံသစၥာ'တိင္ယွံက္ဖိန္'ဂွ္ဝြံ သြက္ညးဍဳင္ကြာန္ႂကက္ ကႝု ေဗာ္ေကာန္မ်ဴေနတ္ ႂကုက္တံ မဒွ္ရ။ လၱဴဝါဒမက္ (မာက္စ္ဝါဒ) ဟြံေသင္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ေသှာတ္ပေရင္ပုိန္ျဒပ္ သုိဝ္ေယွဝ္ေလတ္ ဓမံက္ နတဲဟြံမာန္ဂွ္ ဗလးေထာံ ဟြံခုိဟ္ကီုေလဝ္ ၿပံင္လွာဲေထာံ ေသှာတ္ ပေရင္ပုိန္ျဒပ္ပုိန္ဖ်ာတၜတမ္႐ုိဟ္ (အရင္း႐ွင္ေစ်းကြက္စီးပြားေရးစနစ္) တဲု တံင္ပၱဳိန္နင္ ညးဍဳင္ကြာန္ႂကက္ ႏူဘဲဒုိက္ဝါတ္ (၃၀၀) ျပေကာဋိကုိတ္ ျပင္ျပင္မာန္ရ။ ၐုိန္ရ ညးဍဳင္ကြာန္ အလုံသုီဖအုိတ္ ဟြံေသင္ကီုေလဝ္ ညးဗြဲမဂၜဳိင္တံ ဟြံဒးမံင္ဝါတ္ဝါတ္ ဒိုက္က္ ဗီုသဿဝ္ ေကာန္မ်ဴ ေနတ္ဂွ္မၢး ညးဍဳင္ကြာန္တံေလဝ္ ဟြံဒစႝုဒစး (မဆူပူ) ရ။ ေဗာ္ ေကာန္မ်ဴေနတ္ 'တိင္'တံ ဒက္ပၱန္လဝ္ဂွ္ေလဝ္ တန္ၾကန္ဒဿံင္ရ။ တဲုပၜန္ ပႜဲကာလ (၁၅) သှာံ၊ (၂၀) သှာံ ဂတဏံဂွ္မၢး ကဿိန္ဍဳင္ႂကက္ဝြံ ဒွ္ကၜဳင္ပေရင္တဵတက္ မြဲစြံကႝု ကဿိန္ဍဳင္ ေလာဲ သုိက္အုိတ္ ပႜဲဂၜးတိဏံ မာန္ကၜဳင္ရ။

ပႜဲေသှာတ္'တိင္ယွံက္ဖိန္'စြံလဝ္ ေသှာတ္ညးဂမၜဳိင္ တီ ေအာန္မြဲဂွ္ မှိဟ္ေဇှာ္ ဒးပဲါတိတ္ႏူ ကဆံင္ (၂) ဝါတဲုတံဂွ္ ဟြံဒးဇူေထာံ ႏူကေမၜာန္ရ။ ဆက္တဲုတန္တဵဒဿံင္ နဒဒွ္ ညးေဇှာ္ရပ္ ေသှဝ္ (Elder) မင္မြဲ ရံင္စံင္ေဗာ္ ကဆံင္လၱဴေတံရ။

ဥပမာ - ပႜဲလက္ထက္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ဂွ္ဝြံ သီုသမၻာ 'ခ်ာင္ေအန္လုိင္'ကီု၊ သီုသမတေၾတံ လ႘ေယွန္ ေနန္ (Lixiannian) တံကီု ပါလုပ္တဲု ညးေဇှာ္ (၆) တၜတံ ရပ္အာေသှဝ္ေဗာ္ ဂွ္ရ။ အခါ 'တိင္ယွံက္ ဖိန္' ပတုိန္ဂလာန္ကႝု 'ယာန္ၿဇ႘ေမန္'ဂွ္ မှိဟ္ေဇှာ္ (၆) တၜတံ တုပ္ စုိတ္တဲု ႐ဲုလဝ္မဒွ္ရ။ တဲုပၜန္ ႏူ'တိင္ ယွံက္ဖိန္' ညးပတုိန္ 'က်ာန္ၿဇ႘ေမန္' ဂွ္ 'လ႘ေယွန္ ေနန္' မဒွ္ရ။

ပႜဲေပဲါေကာံဓ႐ီုေဗာ္ တဲုကၜဳင္ေတံဝြံ ႐ုဲစွ္ကႜဳိပ္သကုိပ္ (၅) ဆက္တံဂွ္ မှိဟ္ကႜဳိပ္ သကုိပ္ ပစၥဳပၸန္ 'ဟူ ေက်န္တံင္' တံဂွ္ ဟြံဂြံ ဒုင္႐ဲုစွ္ရ။ 'ၿဇ႘ေက်န္ေပန္' ႏူဂေကာံေဗာ္ (ေကာန္မှိဟ္ ေဇှာ္ဂမၜဳိင္) မဒွ္ေဗာ္ ႁပိုင္ပၠာန္ကႝု ေဗာ္သဿတ္ေကာန္မ်ဴေနတ္ (မဒွ္ျဇဟတ္ 'ဟူေက်န္ တံင္') ဂွ္ ဂြံဒုင္႐ဲုစွ္ရ။

'အပါ 'ၿဇ႘ေက်န္ေပန္' ဝြံ ပႜဲခတ္ကာလ 'မဝ္'ဂွ္ ဒွ္သဿာ ပၜန္ဂတးေဇှာ္တဲု သီုကႝုမဒွ္ ဒုသကုိပ္ ဝန္ေဇှာ္ ေႀတံကီုရ။ မှိဟ္ 'ဟူ ေက်န္တံင္' ပြမဟြံဂြံဒုင္႐ဲုသာ္ဏံဂွ္ 'က်ာန္ၿဇ႘ေမန္' မှိဟ္ဟြံ ကိတ္ည႘ ကု'ဟူ'ဂွ္ ႏြံဒဿံင္ပႜဲဂေကာံမှိဟ္ေဇှာ္ေရာင္ ညးခါတ္ကာဲဂမၜဳိင္တံ ေထင္ခယ် ေကတ္ရ။ 'က်ာန္ၿဇ႘ေမန္' မြဲဓဝ္ ဟြံေသင္တဲု ညးအုပ္ဓုပ္ ပႜဲေခတ္ညး (ေခတ္ၿပိဳင္) ဂမၜဳိင္ ဂွ္ေလဝ္ ႏြံဒဿံင္ပႜဲဂေကာံမှိဟ္ေဇှာ္တဲု အေခါင္ ပဲါတးညးတံႏြံရ။

ပႜဲဂတဏံ (၁၀) သှာံ အခိင္႐ဲုစွ္ ကႜဳိပ္သကုိပ္ေဗာ္ (၆) ဆက္စုိပ္မၢး ဂေကာံမှိဟ္ 'က်ာန္ၿဇ႘ ေမန္'တံ ႏြံပၜန္ဟြံေသင္ရ။ ဂေကာံ 'ဟူ'တံ ဂြံအေခါင္႐ုဲစွ္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ကႜဳိပ္သကုိပ္ ေဗာ္ပစၥဳပၸန္ဏံ ေသှာတ္ အေခါင္ဂြံ႐ဲုစွ္ ဒေတာဝ္ေတှာဝ္ၐက္မြဲ (မ်ဳိးဆက္တဆင့္ေက်ာ္) ဆက္ဂွ္ မံက္ကၜဳင္ရ။ (တင္စဿတ္။ ။ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ႐ဲုစွ္လဝ္ 'က်ာန္ၿဇ႘ ေမန္'သဿးဟြံေသင္၊ သီု'ဟူေက်န္တံင္'ရ။)

ပႜဲကႝုဒှာဲဏံဝြံ မိက္ဂြံဓမံက္ထၞး စ႘ပ်းကႝု မြဲသာ္ကုီရ။ တၜအဝႝု ဂမၜဳိင္သဿးဟြံေသင္၊ ဇဿာပ္ကႜဳိပ္ သကုိပ္တံဝြံ အခိင္ကာလ ပေရင္ အုပ္ဓုပ္ဇကု တဲုဒွ္အာမၢး သြက္ဝင္မေသွ္ ေကုာံ အာဲကဿာဲ (သမုိင္း ႏွင့္အေမြ - Legacy) တံဂွ္ ဒွ္ဓဝိင္စံင္တူရ။ ေသှာတ္'တိင္ယွံက္ဖိန္' ဖန္ဗဒွ္လဝ္ဂွ္ဝြံ လၱဴႏူအာဲကဿာဲမှိဟ္မြဲဂွ္ သကႝု ဒွ္အာဲကဿာဲေဗာ္ မဒွ္ရ။ ပဝ္လၿဇ႘ 'တိင္'ေဖ်ံ လဝ္ဂမၜဳိင္ဂွ္ အစ႘အဇန္ သြက္ဂြံဆက္အံင္ ဇှးအာဂမၜဳိင္ မဒွ္ ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ သြက္ညးရံင္ ေလပ္၊ ညာတ္ေလပ္တံမၢး 'တိင္ယွံက္ဖိန္'ဝြံ ပူဂႝုမှဳံကႝုလညာတ္၊ ညာဏ္ ပညာေကက္ သၠာမြဲေရာင္ မဒွ္ရ။

စုိန္သကီု ပႜဲပေရင္ဍဳင္ကြာန္သဿး ဟြံေသင္ရ။ လၸာ္ပေရင္ ပုိန္ျဒပ္ပၜန္ေလဝ္ ေကက္သၠာ ဍဳိဟ္ေကက္ ဗြဲမေလာန္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ညးခ်ဴလိက္ဏံ ဒစႝုဒစးမံင္ ေသှာတ္ေကာန္မ်ဴ ေနတ္ႂကုက္ဂွ္ လၛတ္ ပ႐ူ ပရာကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္တဲု ဂြံတီညာတ္ေကတ္ ဗီုျပင္ဓဝ္ကၜဳိဟ္ခၜင္ ပေရင္ဍဳင္ကြာန္ 'တိင္ယွံက္ဖိန္' သၜဳင္ မံင္ဂွ္မၢး မှိဟ္ဗီု 'တိင္ယွံက္ဖိန္' ဂွ္ ဟြံေ႐ွ္ေသွ္ မံင္ဟြံမာန္ရ။

ကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္ဝြံ ဟုိတ္ႏူဒွ္ေသှာတ္တၜအဝႝုမြဲေဗာ္တဲု ပႜဲအဝႝု အာဏာ မ႑ိဳင္အဓိကဂွ္ ၐုိန္ပၚျခာလဝ္ ေဗာ္၊ အလႝုအသ႘၊ ဒပ္ပှာန္ ကီုေလဝ္ ေဗာ္ဂွ္ ဒွ္အဓိကရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ဗီုျပင္ သၭာန္ ေဗာ္တန္တဵဂွ္ ကိစၥ ေဇှာ္ဗြဲမေလာန္ရ။ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ဂွ္ေလဝ္ သြက္ ဂြံဓမံက္႐ုပ္ရဵ အဝႝုအာဏာမ႑ဳိင္ တံဂွ္ ဒွ္အဓိကရ ဟြံေသင္ဟာ။

ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ၾကဳက္ဝြံ ေကာန္ဂေရတ္ခှံဗဒွ္ ေသှာဝ္ဥပေဒ ႏြံကီု ေလဝ္ ဒွ္မံင္ဂေကာံ (ယႏၱရား) သြက္ဂြံ သၸဒတန္ ေသှာဝ္ဥပေဒေဗာ္ မေဖ်ံလဝ္တံ သက္က္ရ။ ပႜဲေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္ ႂကုက္ဂွ္ ဒပ္ပှာန္ဝြံ ႏြံသဿဝ္အလႝုအသ႘ ဟြံေသင္ရ။ ႏူကႝု ေခတ္ကာလ ပၜန္ဂတးေတံရ ဒပ္ပှာန္ဂွ္ ေဗာ္၊ ကဝ္မေယွန္ပှာန္တံ ထိင္ဒဝ္လဝ္ရ။ တင္လဟီု 'မဝ္' ညးဂမၜဳိင္တီေအာန္ ႏြံဒဿံင္မြဲဏီရ။ ယင္ဂွ္ဝြံ ပႜဲသှာံ (၁၉၂၉) ဂွ္ 'မဝ္' ဟီုဂးကၜဳင္လဝ္ဂွ္ ေဗာ္ဝြံ ဒး ကႜဳိက္ကႜဳိပ္ အုပ္ဓုပ္လြဟ္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ကဝ္မ ေယွန္ပှာန္တံ အုပ္ဓုပ္ ဒပ္ပှာန္တဲု တဲုပၜန္ ေဗာ္ဂွ္ တုိန္ဂဇံမံင္ လၱဴဂွ္ပၜန္ရ။ ေသှာတ္အုပ္ဓုပ္ဍဳင္ ႂကုက္ဝြံ အရာအုိတ္သီုဂွ္ ေဗာ္တံ (ဍဳိက္) ဂါပ္လဝ္ရ။

တင္ကိစၥေဇှာ္မြဲပၜန္ဂွ္ဝြံ ဒ႘မဝ္ကေရၿဇ႘ ပႜဲေသှာတ္ႂကက္ဟီုဂွ္ သြက္ညးဍဳင္ကြာန္တံ ဟြံေသင္ရ။ ကႜဳိပ္ သကုိပ္တံဂွ္ ညးဍဳင္ကြာန္တံ အေခါင္႐ဲုစွ္ ဟြံမြဲရ။ ေကဒါေဗာ္တံဂွ္ရ အေခါင္႐ဲုစွ္ႏြံေရာင္။ အလႝု အသ႘၊ အလႝုအသ႘တြဳႝရး၊ ဒပ္ပှာန္ သီုဖအုိတ္တံဂွ္ မှိဟ္ႏူ ေဗာ္တံရ။ သဿဝ္တဲ ေဗာ္ရ။ လကၠရဵအုိတ္ဝြံ ဗီုဗုိလ္ပှာန္တံ ဒွ္ကၜဳင္ကဆံင္ ညးအုပ္ဓုပ္ဂွ္ ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္ဂွ္ေလဝ္ ေကဒါေဗာ္တံ ဒွ္ကၜဳင္ကဆံင္ ညးအုပ္ဓုပ္ရ။

တင္ေတဿင္ဍဳင္ႂကက္မြဲဝြံ ကႜဳိပ္သကုိပ္ေကက္သၠာ ဗီု'တိင္'တံ ဟုိတ္ႏူဂြံကၜဳင္ ပေရင္ အံင္ဇှး ပႜဲပေရင္ ဍဳင္ကြာန္တဲု ကႜဳိပ္သကုိပ္ေဗာ္တံဂွ္ ခ်ပ္ပေရင္ဍာ္ဇမၜိင္ သြက္ကဿိန္ဍဳင္ ေလပ္တဲု အပႜဲအၾကာအဝႝု အာဏာ လီုလာ္ဂွ္ စိုတ္ဓာတ္ဆာန္ကဿိန္ဍဳင္၊ သြက္ကဿိန္ဍဳင္ ဟီုဂွ္ ၐုိတ္ဗှတ္ဗၞတ္ မြဲမြဲ ထိင္ဒဝ္လဝ္ မာန္ရ။ ပေတာံၐတ္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ စကာ ဒ႘မဝ္ကေရၿဇ႘ကႝု ကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္ ဟြံစကာဒ႘မဝ္ ကေရၿဇ႘တံဂွ္မၢး ဒ႘မဝ္ကေရၿဇ႘ေဟင္ ကႝု ပေရင္ည႘သဿဟ္ (မၽွတ) မာန္ေရာင္ဂွ္ ကၜးဖႜး ေကတ္ရ။ တဲုပၜန္ ၾကက္႐ွ္သာ(အႏွစ္) ေသှာတ္အေမရိကာန္ ထိင္ဒဝ္ လဝ္ အဝႝုညံင္ဟြံစုိပ္ တှဳင္ေတှာတ္ မြဲလၸာ္ဂွ္ ငၛဳဟ္မး ႏြံဗြဲ မေလာန္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ေလာန္ကၜဳင္သှာံ (၂၀၀) ျပင္ကီုေလဝ္ ငၛဳဟ္မးေဍံ ဟြံေအ ဲျဇ အာရ။

ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ႂကုက္ဝြံ ဗဟႝုဂွ္ ရပ္ထိင္လဝ္ ပဝ္လၿဇ႘ကီုေလဝ္ အခါဓမံက္႐ုပ္ရဵဂွ္ ကႝုလဝ္ ပေရင္ဗၜးၐး (Autonomy)ကုတြႝဳရးတံဂွ္ ကီုရ။ ဥပမာ - စပ္ကႝုပေရင္ကဿိန္ဍဳင္ဗဿာမၢး အလႝုအသ႘တြႝဳရး ယူနာန္ တံ အဓိကေကတ္လ်ဳိင္ ဒးဓမံက္႐ုပ္ရဵရ။

အပႜဲေဗာ္ႂကုက္ ပစၥဳပၸန္လဿဳဟ္ဏံေလဝ္ ေသှာတ္မြဲေဗာ္ဂွ္ဝြံ သၸစှးကႝု ညးဍဳင္ကြာန္ကီုဟာ ဂွ္ သဿာန္ ကၜဳင္အုိတ္ရ။ ပေရင္စလာပ္ ဗဇဵ ေသှာတ္ပစၥဳပၸန္လဿဳဟ္ဏံ ပလီုပလာ္ မာန္ဏီ ဟာဂွ္ ဒွ္ကၜဳင္သံသ ယရ။ ပႜဲသှာံ (၂၀၁၀)၊ ဂိတုအဝ္ဂါတ္ (၅) ဂွ္ ခမာန္သမတေၾတံ 'လ႘ေယွန္ေနန္' ဂအုပ္ဘာ တကၠသုိလ္ ပေရင္စႝုဒှာႂကက္ သကုိပ္ ဗုိလ္ေဇှာ္ (ဗုိလ္ခ်ဳပ္ ႀကီး) 'လ႘ယူေျဇာင္' (Liu Yazhou) ဝြံ ေဗာ္ ေကာန္မ်ဴေနတ္ႂကက္ အပႜဲဍာ္ဇမၜိင္ (၁၀ႏွစ္ အတြင္း) ဂွ္ ႏူေသှာတ္ တၜအဝႝု ပစၥဳပၸန္လဿဳဟ္ဏံဂွ္ ပႝုတဲု ဒးၿပံင္အာ ေသှာတ္ဒ႘မဝ္က ေရတ္ ေတတ္ရ။ ဂၜံင္ဍာန္တှဟ္ ဟြံမြဲေရာင္ ဟီုကႝု အၥာပ႐ုိင္ၾကဳက္တံရ။

လအ္ဂြံၐါတၛဲဂွ္ ပါေမာကၡ'ဟူေျဇန္ဒူ' (Hu Xingdou) ဝြံ ပေရင္မှိဟ္ဗဗြဲဓဝ္ ေကၜံဒဿံင္ပႜဲဍဳင္ ႂကုက္တံဂွ္ ဖန္ဗဒွ္ မံင္အႏၱရာဲ သြက္ ကဿိန္ဍဳင္ႂကက္ရ။ ေကၜာန္သၸပေရင္ၿပံင္လွာဲ၊ ပေလဝ္ပေဠတ္ ပေရင္ဍဳင္ကြာန္တဲု အေခါင္ဗၜးၐး ေကုာံ အေခါင္အရာ ညးဍဳင္ကြာန္ ႂကုက္တံဂမၜဳိင္ဂွ္ ကေလင္ကႝု ေထက္ေရာင္ ဟီု သဂးဏာရ။ ဒးဒက္ပၱန္ ေသှာတ္ပေရင္ အုပ္ဓုပ္ ဒုင္သဇုိင္ကႝု ပေရင္မှိဟ္ ဗဗြဲဓဝ္ (Constitutional Socialism) ေရာင္ဂွ္ေလဝ္ ညးဓမံက္ပၱိတ္ ေဝါဟာတဿိရ။

ပဲါႏူဏံပၜန္ ကဿိန္ဍဳင္အေမရိကာန္ ဂြံအံင္ဇှးမံင္ သှာံလအ္ လကာဖာဂွ္ ဟုိတ္ႏူေသှာဝ္ ဥပေဒအုပ္ လဒံ (Rule of law) ကီု မဒွ္ရ။ ဟုိတ္ႏူၾသန္ ဟြံေသင္ရ။ ႂကုက္တံ ပြမသၸေ႐ွ္ မံင္ကႝုၾသန္ဂွ္ ေဗၜတ္မွာမံင္ရ။ ေဗာ္ေကာန္မ်ဴေနတ္ႂကက္တံေလဝ္ ဒးၿပံင္လွာဲကီုရ။ အတုိင္ပစၥဳပၸန္ရမၢး (တန္တဵ) အာဟြံမာန္ေရာင္ ဟီုဂးကၜဳင္ပၜန္ရ။

ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ဗဿာဝြံ ဒပ္ပှာန္တံ ဒွ္ကၜဳင္ကဆံင္မှိဟ္အုပ္ဓုပ္တဲု ဒုင္ပလီုပလာ္ အဝႝုအာဏာ ဟြံမာန္ဂွ္ရ စုိတ္ဆာန္ကဿိန္ဍဳင္၊ စုိတ္ဆာန္ ဂကူတံဟီုဂွ္ ေကၜံကၜက္အာအုိတ္ရ။ ကႝုဖ်ဳန္ ကႝုဂုန္ဖႝု အခိင္ပစၥဳပၸန္ဝြံတဲု ဂုန္ဖႝုကဿိန္ဍဳင္ဍာ္ဇမၜိင္ဂွ္ ဗေၐက္ေကၜံေထာံမတ္ရ။ ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ ဗဿာဝြံ ၾကက္႐ွ္သာဒ႘မဝ္ကေရၿဇ႘ေကၜံမံင္ ႏူသှာံ(၁၉၆၂)ေတံရ။ ႂကက္တံေလဝ္ ကဿိန္ဍဳင္ တဵတက္ ဂတာပ္ကၜဳင္ေခတ္တဲု အေခါင္ဗၜးၐး ညးဍဳင္ကြာန္ ေကုာံ ပေရင္ေသှာဝ္ဥပေဒ အုပ္လဒံ သြက္ဍာ္ဇမၜိင္ဂွ္ ကူခ်ပ္ကၜဳင္ေလပ္ရ။ ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ဗဿာဝြံပၜန္ေလဝ္ သၟာင္ႏူၾကက္႐ွ္ သာ ဒ႘မဝ္ကေရၿဇ႘တဲု ေသှာဝ္ ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ဗဗြဲဓဝ္ (တုပ္သဿဟ္) သြက္ ေကာန္ဍဳင္ အရင္တံႏြံမွ ပေရင္ၐုိဟ္လလံေဇတ္တ္ဂွ္ ဂြံမာန္ရ။ ကာလ ကေလင္ ခ်ဴပ ေလဝ္ ေသှာဝ္ဥပေဒသဇုိင္ ဒက္ပၱန္ဍဳင္ ကဿိန္ဍဳင္ဗဿာမၢး ဂြံကူခ်ပ္ စုတ္မာန္ မဒွ္ရ။

ဂြံမိင္တုိန္ရမၽွာင္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ဗက္ ကဿိန္ဍဳင္ထကးျပးေရာင္ဂွ္ လၸေဖက္အုိတ္ညိ။ ပႜဲေသှာတ္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ဝြံ ဗီုဂုန္ဖႝုခုိဟ္ႏြံဂွ္ ေဖဝ္ဒေရဝ္ ေရာင္သဂးတဲု ဂြံသြဟ္ယ်ေဏာင္ ပေတွ္ေလာန္ ၐက္အာဂွ္ေလဝ္ ဒွ္ဟြံေထက္ရ။ ပႜဲေသှာတ္ေဖဝ္ဒေရဝ္ဂွ္ တင္နင္ဒးသၸဂ႐ုတံ ႏြံဒဿံင္ဗြဲမဂၜဳိင္ ကီုရ။ ေသှာတ္ဟီုဂွ္ 'တီ'မွ၊ 'ရပ္စပ္စကာ' ေလပ္မွ ဒွ္ဂုန္ဖႝု မာန္ရ။

ညးကၜာဲဘာသာ - ေတဇမန္

ဂ်ာေနဝ္ေခတ္ပ႙ု (ေလဿင္ - ၆၃)

September, 2011

တင္သမၱီ။ ။ လိက္ပေရင္ဝြံ အၥာေကှဟ္ 'ဘုိဘုိေက်ာ္ၿငိမ္း' ခ်ဴပတုိန္ ထၞးလဝ္ ပႜဲဝိပ္သာ္ 'မဇၥ်ိမ'ဂွ္ ကေလင္ကံက္ခ်ဴဆာဲ ကၜာဲလဝ္ဘာသာမန္ ဗြဲမဒးရး မဒွ္ရ။

နိႆဲ။ ။General and scholar test reform waters By Wu Zhong, China Editor Aug 12, 2010