အခိင္အၾကာ ဒဒွ္ဟဿဲကႝုေကှာတ္

ပႜဲသဿဝ္ေသှာတ္တၜအဝႝုဂွ္ ကႝုအေခါင္ေကၜာန္ပေရင္ဍဳင္ကြာန္တဲု ဟုိတ္ႏူဂြံသုင္ေစာဲ ဂြံလဝ္အေခါင္ညိည ဂွ္မာန္တဲု လက္ကရဵမၢး နဒဒွ္ ဗက္အလုိက္ဆႏၵညးဂမၜိဳင္ စုိပ္ကၜဳင္သုိက္သိုက္ေရာင္ဂွ္ တၜပညာတံ သၛ႘ဂၜိပ္ပတုိန္ထၞးရ။ နကႝု တင္ကှာတ္ဂစုိတ္(အကန္႔အသတ္)ဂွ္ ေကၜာန္သၸကႝုေပဲါ႐ဲုမာဲတဲု ကႝုအေခါင္ ေကၜာန္ကႝု စၜတ္ထဝ္ နကႝုတင္ကှာတ္ဂစုိတ္ဂွ္ ဒွ္နိဒါန္ပေရင္ျပံင္လွာဲ ဒ႘မဝ္ကေရ ျဇ႘ေရာင္ ညးစဿတ္သမၱီ ဂမၜိဳင္ေလဝ္ ႏြံရ။ ဆဂး ဟြံကလိဂြံ ဒ႘မဝ္ကေရျဇ႘တဲု ဗီုၐက္ ခက္ဒဿံင္ အခိင္ အၾကာ ဒဒွ္ဟြံမြဲကႝုေကှာတ္ဂွ္ ပႜဲလိက္ပတ္ပေရင္ဍဳင္ကြာန္ (၂၁) ဗြဝ္ကၜံဂွ္ ဂြံဆႝုေကတ္ ဗြဲမဂၜိဳင္ ရ။ ပႜဲပြိဳင္ ၁၉၇၅ - ၂၀၀၀ (၂၅ ) သှာံ လၛတ္ရံင္ဗီုျပင္ အလႝုအသ႘ (၁၃၅)ဂွ္မၢး ဇဿာပ္ေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲေဗာ္ဇ႘ ေသှာတ္တၜအဝႝု သဇုိင္ေယာင္ ယာအာ ဟြံေသင္ေရာင္ဂွ္ ဂြံဆႝုေကတ္ ပႜဲျပကုိဟ္ ပါရဂူ ကဆံင္သၜဳင္င္ မုက္လိက္(၂၈၇)မုက္ 'ေဂ်က္ ျဇာန္ ဗရံင္လ႘' Jason Brownlee ပတုိန္ထၞး လဝ္ ပႜဲတကၠသုိလ္ 'ပေရန္သက္ ေယွန္' Princeton ဂိတုဂ်ဳန္ (၂၀၀၄) ဂွ္ ဓမံက္ထၞးလဝ္ရ။

ယဿဳျပကုိဟ္ဂွ္ဝြံ Durable Authoritarianism in the Age of Democracy မဒွ္ရ။ ျပကုိဟ္ဏံဝြံ ပႜဲကႝု သှာံ (၂၀၀၇)ဂွ္ တကၠ သုိလ္ပႜႝဳဗီုလိက္ Cambridge တက္ၾတးပၱိတ္ နဒဒွ္လိက္အုပ္ အလန္ပထမရ။ ဟုိတ္ႏူဟြံဂြံရာန္ လိက္အုပ္ဂွ္ဏီတဲု ဒုင္သဇုိင္ကႝု ျပကုိဟ္ပါရဂူကဆံင္သၜဳင္သၜဳင္ တမ္ မူလဂွ္တဲု ပတုိန္ ထၞးကႝု သဘာဝအခိင္အၾကာ လအိတ္ထာဝရရ။

ဟုိတ္ႏူယဿဳလိက္အုပ္ ေဝါဟာ Durable ဟြံပါတဲု ဟြံတှဟ္ျခာကႝု ျပကုိဟ္တမ္မူလေရာင္ ေထင္ေကတ္ ရ။ သဿတ္တၜပညာ မှံဳအာယုက္(၃၆)သှာံမြဲရ။ ေကၜာန္ဒဿံင္ကေမၜာန္ ပႜဲတကၠသုိလ္ Texas ဍဳင္Austin ဂွ္ နဒဒွ္ဖက္ေဆာပါေမာကၡရ။ ပႜဲအခိင္(၁၉၇၅-၂၀၀၀) ကဿိန္ဍဳင္အာဖရိက(၄၄)ဍဳင္ ဂွ္ဝြံ ဟုိတ္ႏူစ႘ဇန္ ေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲ သြက္ေသှာတ္တၜအဝႝု ဂြံဆက္သုင္ေစာဲအာမာန္ဂွ္တဲု အလႝုအသ႘ သြက္ဂြံျပံင္လွာဲ အာ ဗီုေလဿင္ဍာံ ဒ႘မဝ္ ကေရျဇ႘ဂွ္ အကာဲအရာ ဟြံမြဲေရာင္ဂးရ။

ကာလလၛတ္ရံင္ ကဿိန္ဍဳင္(၁၅၁)ဍဳင္ဂွ္မၢး ေလတ္ဗရာဒ႘မဝ္ကေရျဇ႘ (လစ္ဘရယ္ဒ႘မုိကေရစီ) (၃၆) ဍဳင္၊ ေပဲါ႐ဲုမာဲဒ႘မဝ္ကေရျဇ႘ (ေ႐ြးေကာက္ပြဲဒီမုိကေရစီ) (၃၂)ဍဳင္၊ ေပဲါ႐ဲုမာဲ ေသှာတ္တၜ အဝႝု (ေ႐ြးေကာက္ပြဲ အာဏာ ႐ွင္စနစ္) (၅၈)ဍဳင္၊ ေသှာတ္တၜအဝႝု (အာဏာ႐ွင္စနစ္) (၂၅) ကဿိန္ဍဳင္ႏြံေရာင္ ဂြံတီေကတ္ရ။ အပႜဲသှာံေလာန္ကၜဳင္ (၃၀)သှာံဂွ္ဝြံ ဟုိတ္ႏူခ်႘ဒရာင္ ပေရင္ ဍဳင္ကြာန္ ကံက္ဆႏၵမာဲညးဍဳင္ကြာန္ ဂၜိဳင္ ကၜဳင္တဲု ကဿိန္ဍဳင္ဓမံက္႐ုပ္ရဵ ေပဲါ႐ုဲမာဲ ေသှာတ္တၜ အဝႝုဂၜိဳင္အုိတ္ မဒွ္ရ။ ပြမလီဠာန္မာဲ၊ သကႝုေကၜာန္န ကႝု အသံ ေကုာံ သုင္ေစာဲပေရင္ဘပဠတံ ဂွ္ နဲကဲေကၜန္သၸ သြက္ဂြံဇှးမာဲ ပႜဲေပဲါ႐ဲုမာဲလဿိဳန္ေရာင္ မဒွ္ရ။ နဲကဲသကုိပ္ပှာန္ဗဿာတံ ေကင္ဟီု မံင္ ''က်မၢးေလဝ္ ဒးမာန္ေရာင္'' မဒွ္ရ။ ၐုိန္ရေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲကီု ေလဝ္ ဂၜံင္ဍာန္ဂြံျပံင္လွာဲ အာ ဗီုျပင္ ဒ႘မဝ္ကေရျဇ႘ဂွ္ ဟြံစုိပ္တဲု ဗီုၐက္ခက္ဒဿံင္ ေပဲါ႐ဲုမာဲတၜအဝႝု (ေ႐ြး ေကာက္ပြဲအာဏာ ႐ွင္) ပႜဲအခိင္အၾကာ လအိတ္ ထာဝရဂွ္ စ႘ေစာတ္လဝ္ မဒွ္ရ။

ေသှာတ္တၜအဝႝု အာယုက္ဂြံဂၜိင္မံင္ဂွ္ ဟြံေဆင္စပ္ကႝု ေပဲါ႐ဲုမာဲတဲု တန္တဵကႝုဂေကာံ ပေရင္ အုပ္ဓုပ္ ေကုာံ အခိုက္ကှာဗီုျပင္အုပ္ဓုပ္ေရာင္ သဂးရ။ ပြမထိင္ဒက္လဝ္ ေပဲါ႐ဲုမာဲတဲု ဗီုျပင္ ေကၜာန္သၸဂြံဂြံအဝႝုဂွ္ ကႝုလဝ္ဥပမာ ကုကဿိန္ဍဳင္အ႘ေဂ်တ္၊ အ႘ရာန္၊ မေလဝ္ယွာ ေကုာံ ဖိ ေလတ္ပုိင္တံရ။ ဇဿာပ္ေကၜာန္သၸေပဲါ ႐ဲုမာဲဂွ္ ဒးပအပ္ကႝုအဝႝုတြႝဳ ဟြံေသင္ေရာင္ဂွ္ သကုိပ္ ဝန္ေဇှာ္ေၾတံ မေလယွာ ''မဟာတ႘ယာ'' ေကင္ဟီု လဝ္ကႝု သကုိပ္ပှာန္ဗဿာ ညးမေဖက္ ေပဲါ ႐ဲုမာဲတံရ။ အေဃာသဒးဒုင္ပႜႝဳပႜိဳက္မံင္ဂွ္ ေကၜာန္သၸကႝုေပဲါ႐ဲုမာဲ တင္ကှာတ္ဂစုိတ္(အကန္႔ အသတ္)တဲု ဟုိတ္ႏူအေခါင္အရာပံင္ေကၜာန္ ဂေကာံဒစႝုဒစးကႝု ဂေကာံ အလႝုအသ႘ဂြံအဝႝု မံက္ကၜဳင္ဂွ္ရ ေသှာတ္တၜ အဝႝုပှာန္ အာယုက္ဂၜိင္အာေရာင္ သဂးရ။

ဟုိတ္ေသှာတ္တၜအဝႝု ေဟာံျဗမ္အာ ေခတ္ပှာန္ဂံက္စအုိတ္ဂွ္ ပေရင္ျဇဟတ္ဓ႐ုိဟ္ ကဿိန္ဍဳင္ သၟာင္ (အျပည္ျပည္ဆုိင္ရာ) တံေလဝ္ ပါလုပ္ကုီရ။ လဿဳဟ္ဝြံ ပေရင္ကႝုျဇဟတ္ဓ႐ုိဟ္တံ ႏြံဒဿံင္ကီုေလဝ္ ေသှာတ္တၜအဝႝု အာယုက္ဂၜိင္ဒဿံင္ဂွ္ ဂြံဆႝုေကတ္ရ။ ဟုိတ္ႏူေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲ ထၞးဗီုျပင္တဲု သြက္ ဂေကာံဂြံအဝႝုတံဂွ္ ပေရင္ ဆက္ေဆာံကဿိန္ဍဳင္သၟာင္ ေျပျပံင္အာရ။ ပေရင္တန္တဵ ေသှာတ္တၜအဝႝုဝြံ ဟြံေဆင္စပ္ ကုေပဲါ႐ဲုမာဲေဗာ္ဇ႘တဲု ေဆင္စပ္ဒဿံင္ကႝု ေသှာတ္ ဂေကာံသုင္ေစာဲဒဿံင္ ပႜဲကဿိန္ဍဳင္ဂွ္ေဟင္ ဂြံဆႝုေကတ္ရ။ ေသှာတ္မြဲေဗာ္ အုပ္ဓလီုလဝ္ဂွ္ဝြံ ျဇ ဟတ္ေဇှာ္အုိတ္ေရာင္ဂွ္ ဂြံဆႝုေကတ္ရ။

ေကၜာန္သၸေပဲါ႐ဲုမာဲတဲု နဲကဲေကၜာန္သၸ သြက္ေသှာတ္တၜအဝႝု အာယုက္ဂြံဂၜိင္ဂွ္ အဓိကတန္တဵ ဒဿံင္ကႝု ဗီုျပင္ထိင္ဒက္ သကုိပ္သၠ ေပဲါ႐ဲုမာဲရ။ ပြမရပ္စပ္ပ႐ိုင္၊ ပြမလီဠာန္မာဲ၊ ပြမရာန္မာဲ ေကုာံ ပေရင္ဘပဠတံ ႏြံဒဿံင္လဿိဳန္ ပႜဲေပဲါ႐ဲုမာဲတံရ။ ဂေကာံ(ဒပ္)ဂီုကၜီဳ အလႝုအသ႘တံဝြံ သြက္ေဗာ္ အလႝုအသ႘ဂြံမာန္ဂွ္ လုပ္ ပလာပ္ပထဲု နကႝုတပ္ပ္ႏြံကီုရ။ တဲုပၜန္ ဟုိတ္ႏူ ပေရင္ထံက္ပင္ လိက္ပတ္(လိက္ပ႐ုိင္)ကႝု ပေရင္ အာဂတ ပၜတရဵအလႝုအသ႘တဲု အုပ္ဓလီုမာဲဆႏၵမာန္ေလဝ္ ႏြံကၜဳင္ကီုရ။ နဲကဲေကၜာန္သၸတံဏံ ၐုိန္တှဟ္ ျခာကီုေလဝ္ သြက္ဂေကာံ ဒစႝုဒစးတံ ပစူကႜိဳပ္ ဟြံမာန္ဂွ္ ေကၜာန္သၸမာန္ေရာင္ သဂးရ။ ဒှာဲအဝႝုအလႝု အသ႘ စုိပ္တရဵဂၜိဳင္တံဂွ္ ဟုိတ္ႏူထံက္ ဂလာန္ အလႝုအသ႘ဂၜိဳင္တဲု ပြမလီဠာန္မာဲဂွ္ ဟြံမြဲပဿိက္ကီုေလဝ္ ဒှာဲအဝႝုအာဏာေအာန္တံဝြံ သြက္ေဗာ္အလႝုအသ႘ ဂြံဇှးဂွ္ ပြမလီဠာန္မာဲတံႏြံရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ေကၜာန္သၸေပဲါ ႐ဲုမာဲကီုေလဝ္ အုပ္ေကၜံနိဂီုကႝု အခုိက္ကှာေသှာတ္တၜအဝႝု ဟြံမာန္ေရာင္ဂွ္ 'ေဂ်က္ျဇာန္ ဗရံင္လ႘' သၛ႘ဂၜိပ္ လဝ္ရ။

ပါေမာကၡပေရင္ဍဳင္ကြာန္သိပၸံ 'ဗာဗာရာဂက္ေဒတ္' Barbara Geddes တကၠသုိလ္ 'ေကဝ္လ႘ ဝွဝ္န႘ယ်ာ' California(LA)ဝြံ ပႜဲသှာံ (၁၉၈၆)ဂွ္ ညးကလိဂြံတဆိပ္ပါရဂူတဲု ေကၜာန္သၸေပဲါ႐ဲုမာဲ တဲု ပ႐ူဒက္ပတန္ ေသှာတ္တၜအဝႝုဂွ္ ေကၜာန္သၸသုေတသန သှာံဗြဲ မလအ္လရ။ ညးဝြံ လၛတ္ရံင္ ေကတ္ ကဿိန္ဍဳင္(၁၇၂)ဍဳင္ဂွ္ အကာဲအရာ ဗလးအဝႝု အာဏာဟြံမြဲတဲု ပ႐ူတၜအဝႝု ေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ခ်ဴလိက္ကှပ္(စာတမ္း)ရ။ မြဲနဲပၜန္မၢး အႏၱရာဲညးဍဳင္ကြာန္ ဒစႝုဒစး ကုပေရင္ျဇဟတ္ ဓ႐ုိဟ္ဍဳင္သၟာင္ ၐါဏံဂွ္ ဟြံဒးေဆင္မုက္ တဲု ေကၜာန္လဝ္သုေတသန ပ႐ူတၜအဝႝု ေကၜာန္ သၸေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ပေတာံၐတ္ကႝု အကာဲအရာကဿိန္ဍဳင္ဗဿာတဲု လၛတ္မာန္ရ။ ေပဲါ႐ဲုမာဲဏံဝြံ သြက္ အလႝုအသ႘ ဂြံျပံင္လွာဲဂွ္ ေကၜာန္သၸ ဟြံေသင္တဲု ေကၜာန္သၸသြက္ေသှာတ္တၜအဝႝု ဂြံဒွ္လဿိဳန္ထာဝရ ေကုာံ အာယုက္ဂြံဂၜိင္ေရာင္ မဒွ္ရ။

တၜအဝႝုေကၜာန္သၸ ေပဲါ႐ဲုမာဲေလဿင္ဍာံ(ပုံမွန္)တံဝြံ ပႝုတဲုဒုင္ဍာ္ဇမၜိင္ႏူကႝု ညးဟြံေကၜာန္သၸတအ္ ဏီေရာင္ သဂးလဝ္ရ။ ေသှာတ္မြဲေဗာ္ ေကၜာန္သၸေပဲါ႐ဲုမာဲေလဿင္ဍာံ (တ႐ုတ္၊ ဗီယက္နမ္၊ လာအုိ) ကုေသှာတ္မြဲ ေဗာ္အုပ္ဓလီု (တပါတီလက္ဝါးၾကီးအုပ္စနစ္ - ကေမၻာဒီးယား၊ မေလး ႐ွား၊ စကၤာပူ) တံဝြံ အာယုက္ ဂၜိင္ဒဿံင္ ပႝုႏူကႝုေသှာတ္တၜအဝႝုပှာန္ဏီဂွ္ ဂြံဆႝုေကတ္ရ။ သြက္ဂြံ အုပ္ဓလီုအာ ဍာ္ဇမၜိင္မာန္ဂွ္ ရန္တဿံတဲု တၜအဝႝုတံ ဒက္ပၱန္ေဗာ္တဲု ေကၜာန္သၸေပဲါ႐ဲုမာဲရ။ ဟုိတ္ႏူ ဒက္ပၱန္ေဗာ္တဲု ေကၜာန္သၸေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ေသှာတ္ တၜအဝႝုဂွ္ ညံင္ရဵဒက္ပၱန္ပၱိဳန္ နကႝုေသှာဝ္ဥပေဒ မဒွ္တဲု ဟြံဒးေဆင္မုက္ ကုအႏၱရာဲ ပှာန္သီအဝႝုေရာင္ သဂးရ။ တၜအဝႝုပှာန္တံ ေဖက္ဂဿံက္အုိတ္ ဂွ္ဝြံ ဂေကာံဒစႝုဒစး ေကာန္အရာပ္ ဟြံေသင္ ပေရင္ပှာန္ သီအဝႝု မဒွ္ရ။ သြက္ပှာန္သီ အဝႝု ဟြံမာန္ ဂွ္ ဒက္ပတန္ေသှာဝ္ဥပေဒတဲု ဗီုေဗာ္ဒစႝုဒစးတံ ၿပိဳင္ပၠာန္ဂွ္ ပႜဲေဗာ္ဂြံအဝႝုတံေလဝ္ ပေရင္ၿပိဳင္ပၠာန္တံႏြံရ။

ဟုိတ္ႏူကႝုအေခါင္ၿပိဳင္ပၠာန္တဲု စရာဲဍာ္ဒေကဝ္ကေမၜာန္ သှာဲဒဵကဆံင္သဿဝ္တံဂွ္ ညးကဆံင္ ကႜိဳပ္သကုိပ္ တံ ဂြံအေခါင္လၛတ္ရ။ အကာဲအရာမှိဟ္ သြက္ဂြံဒွ္ကႜိဳပ္သကုိပ္မာန္တံဂွ္ေလဝ္ ႏူေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ႐ဲုစွ္ပၱိတ္ မာန္ရ။ ျပႆနာအခက္အခဲု ကတႝုဒွ္မံင္ေဇှာ္ကႝုျဇဟတ္တံဂွ္ေလဝ္ ပေသာင္ကႝုမာန္ရ။ သြက္သှာဲဒဵ ကဆံင္သဿဝ္တံ ဂြံသာဍာမံင္လဿိဳန္ဂွ္ေလဝ္ ေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ဖန္ဗဒွ္ ကႝုမာန္ေရာင္သဂးရ။ ပႜဲကႝုေပဲါ႐ဲုမာဲမၢး ပေရင္ၿပိဳင္ပၠာန္ ဟြံမြဲမၢး ေဗာ္ဂြံလဝ္အဝႝုဂွ္ မှိဟ္ဗက္ ဍာ္သာတံ လုပ္ကၜဳင္မဒွ္တဲု ပႜဲေဗာ္သကုတ္သဿဝ္ဂွ္ (ပါတီေအာက္ေျခပုိင္း) ပေရင္လီုလာ္တံ ႏြံကၜဳင္ရ။ ဟုိတ္ဂွ္ရ ကႝုအေခါင္ပေရင္ၿပိဳင္ပၠာန္ညိည မဒွ္ေရာင္ ဂွ္ 'ဗာဗာရာဂက္ေဒတ္' သၛ႘ ဂၜိပ္ရ။

ထံက္ရံင္ေကတ္ တင္လၛတ္ဂၜိဳက္ဂၜာဲညးတံဂွ္မၢး ဂေကာံဗုိလ္တာန္ယႈ႙ ေနပ်႘ဒဝ္တံဝြံ မုဟုိတ္ ဟြံသၸဂ႐ုကႝု ကုလသမဂၢ ေကုာံ ပေရင္ျဇဟတ္ဓ႐ုိဟ္ဍဳင္သၟာင္တဲု ဒက္ပတန္ဒဿံင္ အခိင္ အၾကာ ဒဒွ္ဟြံမြဲကႝု ေကှာတ္ ဟီုဂွ္ တီကၜးရ။ မှိဟ္ဗီုပ႙ု ႏြံဗြဲမဂၜိဳင္ေရာင္ဂွ္ ရမ်ာင္ကညာင္ ကေရဲ ညးတံရ။ ဂေကာံဗုိလ္တာန္ယႈ႙တံဝြံ ေကတ္လဝ္အခိင္လၛတ္ ဗြဲမလအ္လ တဲုမွ ဓမံက္နတဲေရာင္ဂွ္ စ႘ဇန္လဝ္ရ။ ေပဲါ႐ဲုမာဲပေရင္ၿပိဳင္ပၠာန္ မႏြံညိညကႝု ေပဲါကံက္ဆႏၵ ညးဍဳင္ကြာန္ မႏြံညိညတံဂွ္ တှဟ္ျခာရ။ ဟုိတ္ႏူပေရင္ၿပိဳင္ ပၠာန္ႏြံတဲု ဓဝ္ဓဝိင္တံေလဝ္ ႏြံကီုရ။ ပႜဲကႝုေပဲါ႐ဲုမာဲဂွ္ ဗီုဂေကာံညးတံ ေတာ္ဆလဝ္ဂွ္ ဒွ္ကၜဳင္မၢး ဂေကာံ (ၾကပ္ေျပး) ဗုိလ္တာန္ယႈ႙တံ ဟြံဒးေဖက္ ေပဲါ႐ဲုမာဲရ။

ညးကၜာဲဘာသာ - ေတဇမန္

ဂ်ာေနဝ္ေခတ္ပ႙ု ေလဿင္(၆၀)

December 2010